اقتصاد دانش بنیان

درباره برنامه ریزی شهری

جاي خالي نظم

بعد از انقلاب صنعتي و رشد شهرنشيني به ويژه در کشورهاي در حال توسعه، شاهد مشکلات و نارساييهايي در زندگي شهري بوده ايم. از جمله اين موارد ميتوان به افزايش جرم و جنايت در شهرها و نزاعهاي خياباني اشاره کرد. با بررسي رفتار مجرمين و نوع شکل گيري جرمها و نزاعها ميتوان به الگوي رفتاري و دلايل اين ناهنجاريها پي برد. بسياري از کارشناسان شهري و روانشناسان معتقدند يکي از عوامل مهم و تاثيرگذار بر رفتارهاي محيطي و ناهنجاريهاي اجتماعي، طراحي غلط فضاي شهري و شهرسازي است.

شهر محلي است براي کنشهاي اجتماعي، محلي براي روابط متقابل شهرنشينان و کاربران شهري، محلي که شهروندان بسياري از ساعات خود را در اين محيط سپري ميکنند. بر اين اساس طراحي شهري و برنامه ريزي شهري از مهمترين عواملي است که ميتواند جلوي بروز ناهنجاريهاي اجتماعي را بگيرد يا به کمترين حد خود برساند.

با توجه به موارد بالا ميتوان گفت طراحي و ساخت يک فضاي شهري اگر به درستي صورت بگيرد ميتواند باعث رشد روابط کاربران شهر و ارتقاي کيفيت زندگي شود. برعکس اين موضوع نيز صادق است؛ طراحي غلط و بدون شناخت و مطالعه در مورد فضاي شهري و نيازهاي شهري بهراحتي سطح روابط اجتماعي را به پايينترين سطح خود ميرساند و مشکلات فرهنگي فراواني را با خود به همراه ميآورد.

اگر بخواهيم موضوع را دقيقتر و مصداقي تر بررسي کنيم، ميتوانيم سراغ گره هاي ترافيکي شهر برويم. گره هاي ترافيکي اغلب به دليل طراحي نادرست و عدم مطالعه دقيق صورت گرفته و طراحان بدون پيش بينيهاي لازم و آينده نگري دست به طراحي زده اند. حلقه مفقوده طراحيهاي ما در اکثر موارد «مطالعات پيش از طرح» است. لازم است صادق باشيم؛ در بسياري از پروژه هاي شهري بخش مطالعه، طراحي و برنامه ريزي صورت نميگيرد و مديران شهري از مجريان ميخواهند از روي الگوهاي قبلي کار را پيش ببرند. به سادگي ميتوان متوجه شد هر قسمت شهر و هر گره شهري مشخصات و مشکلات خاص خود را دارد و با کپيکاري پروژه ها نميتوان بر مشکلات فائق آمد. در موارد ديگر مجريان و طراحاني در راس کار قرار ميگيرند که کمترين تجربه و اطلاعاتي در مورد شهر و شهرسازي ندارند. حضور اين افراد است که تيشه بر ريشه شهر زده است و موجب مرگ تدريجي شهر ميشود.

کافي است به نقاط مختلف شهر نگاه کنيد و در جستوجوي مشکلات شهر باشيد. در اين مواقع اولين موردي که به چشمتان ميآيد، بي نظمي محيطي است که همگي از سوءمديريت شهري نشئت گرفته اند. بينظمي محيطي از مهمترين عواملي است که بر شکل گيري نزاعها و جرمهاي خياباني تاثير ميگذارد. ناهمگوني در فعاليتها يکي از زيرمجموعه هاي بي نظمي محيطي است. به عنوان مثال محلي را در نظر بگيريد که در آن دستهاي از افراد بلاتکليف ايستاده اند و عده اي ديگر در حال جنب وجوش هستند. حتما بعد از مدتي ناهنجاري و نزاع درميگيرد و موجب پرخاشگري ميشود.

پل سيدخندان يکي از نقاطي است که در آن بي نظمي در مقررات شهرسازي باعث بروز بسياري از ناهنجاريها شده است. خود را زير پل سيدخندان تصور کنيد. جمعيتي پياده در حال تردد را ميبينيد که با مشکلات عبور و مرور دست به گريبان هستند. از طرف ديگر وجود خوردوهاي بيشمار ترافيک زير پل را تشديد کرده. راننده ها با فرياد به دنبال مسافر هستند. حالا به همه اين موارد آلودگي هواي شهر را هم اضافه کنيد. حتما بعد از مدتي از نظر رواني دچار مشکل ميشويد و در پارهاي از اوقات ممکن است از کوره در برويد. در اين شرايط هرلحظه بايد منتظر يک اتفاق غيرمنتظره از سوي يکي از شهروندان باشيم.

نقاط نزاع خيز و بحراني شهر فقط محلهاي پرجمعيت نيستند. اگر فضاهاي شهري را خالي از کاربر کنيم احتمال وقوع بزهکاري و جرم بالا ميرود. طراحان شهري بايد در فضاهايي که کاربر حضور کمرنگي دارد، راهکارهايي را به کار ببندند تا بتوانند فضاي شهر را درست تعريف و طراحي کنند و بزهکاري را در اين مناطق به حداقل ممکن کاهش دهند.

فضاهايي را که به آنها اشاره شد، مقايسه کنيد با پل طبيعت. اگرچه ممکن است نقدهايي به پل طبيعت وجود داشته باشد اما نميتوان منکر کارايي بالاي اين پل در ايجاد روابط شهروندي و تعاملات اجتماعي شد. اين پل به راحتي توانسته اقشار مختلف را با هر موقعيت اجتماعي، سياسي، فرهنگي و اقتصادي کنار هم جمع کند. از طرف ديگر کاربران در چشم اندازي زيبا به يک تجربه مشترک ميرسند و خاطرات جمعي شکل ميگيرد. در چنين مکانهايي که افراد با هم تجربيات مشترک دارند احتمال نزاع و جرم در پايينترين حد خود قرار ميگيرد.

در نهايت بايد دانست در تمام طراحيها کاربر و نوع کاربري مهمترين مواردي است که بايد مد نظر قرار بگيرد. اگر در مراحل مطالعه و طراحي کاربر حذف شود، محصول نهايي کارايي خود را ندارد و احتمالا باعث اختلال در مجموعه هاي ديگر نيز ميشود. کما اينکه در بسياري از پروژه ها ديده ايد نه تنها کارايي لازم را ندارند حتي اختلالاتي به بار ميآورند و نهايتا با گذر زمان به متروکه تبديل ميشوند.

منبع: مجله دانش بنیان